રૂઢિપ્રયોગ

શબ્દ સમૂહ માટે એક શબ્દ

અશુભ સમાચારનો પત્ર – કાળોતરી

આકાશ અને ધરતી મળે તે રેખા – ક્ષિતિજ

આકાશના પદાર્થોનું નિરીક્ષણ કરનારી શાળા – વેધશાળા

આકાશમાં ફરનાર – ખેચર

આંખ આગળ ખડું થઇ જાય તેવું – આબેહૂબ

ઉપકાર ઉપર અપકાર કરનાર – કૃતઘ્ન

એક ચીજ આપીને બીજી લેવી તે – વિનિમય

એક જ માતાના પેટે જન્મેલ – સહોદર

એકબીજામાં ભળી ગયેલ – ઓતપ્રોત

એકહથ્થુ સત્તાવાળો વહીવટ – સરમુખત્યારશાહી

કદી પણ  ન બની શકે  તેવું – અસંભવિત

કરેલા ઉપકારને જાણનાર – કૃતજ્ઞ

કવિઓનું સંમેલન – મુશાયરો

કામ કર્યા વગર બદલો મેળવનાર – હરામખોર

કામધંધા વગરનો – બેરોજગાર

કુદરતી ઉપચાર દ્રારા રોગ નિવારણની પધ્ધતિ – નિસર્ગોપચાર

કોઇની સાથે તુલના ન થાય તેવું – અનુપમ, અપ્રિતમ

કોઇની સાથે સરખાવી શકાય નહિ તેવું – અનુપમ

ગામનો વહીવટ કરનારી સંસ્થા – ગ્રામપંચાયત

ગાયોને રાખવાની જગ્યા  - ગૌશાળા

ચોમાસું પાક – ખરીફ પાક

છૂપી રીતે દાન કરવું તે – ગુપ્તદાન

જન્મથી પૈસાદાર – ગર્ભશ્રીમંત

જરૂર જેટલું ખાનાર – મિતાહારી

જીતી ન શકાય તેવું - અજેય

જે પત્ની મેળવી શક્યા નથી તે  - વાંઢો

જેણે તહોમત મૂક્યું છે તે – વાદી, ફરિયાદી

જેના ઉપર તહોમત મુકાયુ છે તે – પ્રતિવાદી, આરોપી

જેનામાં દોષ નથી તે – નિર્દોષ

જેની ત્રણ બાજુ પાણી હોય તેવો જમીનનો ભાગ - દ્રીપલ્પ

જેનું નામ લેવું પવિત્ર છે તે – પુણ્યશ્લોક

જેનો મોલ ન હોય તેવું – અણમોલ

જેમાંથી વસ્તુ ખુટે નહિ તેવું પાત્ર – અક્ષયપાત્ર

ઝીણી વસ્તુઓને દેખાડનાર – સૂક્ષ્મદર્શક

ટચલી આંગળી પાસેની આંગળી – અનામિકા

તિથિ નક્કી કર્યા વિના આવનાર – અતિથિ

ત્રણ કલાકનો સમય – પ્રહર

દિવસનો કાર્યક્રમ – દિનચર્યા

દેખાતો પાણીનો આભાસ – મૃગજળ

ધર્મ કે સ્વદેશને ખાતર પોતાનું બલિદાન દેનાર – શહીદ

પકડેલી વાતને નહિ છોડનાર – જિદ્દી

પચાસ વર્ષ પૂરાં થયાં પછી ઊજવાતો ઉત્સવ – સુવર્ણ મહોત્સવ

પચ્ચીસ વર્ષ પૂરાં થયાં પછી ઊજવાતો ઉત્સવ – રજત મહોત્સવ

પથ્થર પર કોતરેલો લેખ – શિલાલેખ

પહેલાં કદી ન બન્યું હોય તેવું – અપૂર્વ

પોતાના વખાણ પોતે કરવાં તે – આત્મશ્લાઘા

બે જણાને લડાવી મારવાનું કામ – નારદવેડા

મટકું માર્યા વગર – અનિમેષ

મનને હરી લે તેવું – મનોહર

મરણ વખતનું ખતપત્ર – વસિયતનામું

રથ ચલાવનાર માણસ – સારથિ

લેખકે ધારણ કરેલું બીજું નામ – ઉપનામ , તખલ્લુસ

વરઘોડામાં આવેલા માણસો – સાજન

વિધાર્થીઓને રહેવાનું સ્થળ – છાત્રાલય

વૃદ્રાવસ્થા કે મૃત્યુ અ આવે તેવું – અજરાઅમર

શિયાળું પાક – રવી પાક

શું કરવું કે કહેવું ન સૂઝે તેવું – દિગ્મૂઢ

સચોટ અસર થાય તેવું – રામબાણ

સહન ન થાય તેવું – અસહ્ય

સાચવવા આપેલી વસ્તુ – થાપણ

સાચવી રાખવા સોંપેલી વસ્તુ - અનામત

સાઠ વર્ષ પૂરાં થયાં પછી ઊજવાતો ઉત્સવ – હીરક મહોત્સવ / ષષ્ટીપૂર્તિ

સાથે સફર કરનાર – હમસફર

સારાનરસાને પારખવાની બુધ્ધિ – વિવેકબુધ્ધિ

સો વર્ષ પૂરાં થયાં પછી ઊજવાતો ઉત્સવ – શતાબ્દી મહોત્સવ

સ્મારક તરીકે ઊભો કરેલો પથ્થર – ખાંભી, પાળિયો

હું ઊતરતો છું એવો ભાવ હોવો – લધુતાગ્રંથિ

રૂઢિપ્રયોગ

અકડા-અકડીનો વખત     Ø    કટોકટીનો સમય

અક્કડને અક્કડ રહેવું       Ø   રોફમાં રહેવું – એટલે કે કડક રહેવું – નમવું નહિ

અક્કલ ગીરો મૂકવી          Ø   બીજાની બુદ્ધિએ ચાલવું

અક્કલ ગુમ થઈ જવી તે    Ø   બુદ્ધિ ખોઈ બેસવી

અક્કલ ચરવા જવી          Ø   ભાન ભુલવું – વિચાર્યા વિના કામ કરવું તે

અક્કલ દોડાવવી-ચલાવવી  Ø  વિચારીને ડાહપણથી કામ કરવું તે

અક્કલ મારી જવી           Ø    બુદ્ધિ કે સમજ જતી રહેવી

અક્કલ વેચવી                 Ø   સમજણ ન પડે છતાં પણ બુદ્ધિ વાપરીને વર્તન કરવું

અક્કલના કાંકરા થવા       Ø   બુદ્ધિનો પ્રદર્શન થવુ તે,

અક્કલની ખાણ               Ø   બહુ અક્કલવાળું માણસ

અક્કલનું આંધળું             Ø   દોઢડાહ્યું, બેવકુફ, મુર્ખ

અક્કલનો ઓથમીર         Ø    અણસમજુ, બેવકુફ

અક્કલનો દુશ્મન            Ø    મુર્ખ, અણસમજુ, બેવકુફ

અક્ષરવાસી થવું              Ø    મરણ પામીને બ્રહ્મગતિ મેળવવી, મૃત્યુ પામવું

અખત્યાર લઈ લેવો         Ø    સત્તા લઈ લેવી

ઈજજત આપવી- કરવી      Ø માન આપવું, આબરૂં વધારવી

ઈજજતના કાંકરા કરવા      Ø માન પ્રતિષ્ઠાને નુકશાન પહોંચાડવું

ઈડરિયો ગઢ જીતવો         Ø    ન થઈ શકે તેવું પરાક્રમ કરવું, કોઈ મોટું અશક્ય કાર્ય કરવું.

ઈન મીન ને સાડેતીન       Ø   ત્રણ ચારથી વધારે નહિ તેટલા માણસ

ઈશ્વરના ઘરની ચીઠ્ઠી       Ø   ઈશ્વરનો હુકમ, કુદરતી રીતે થતો બનાવ, મોત આવવું.

ઈશ્વરના ઘરની દોરી તૂટવી  Ø   આવરદા પૂરી થવી, જીવન પૂરૂ થવું.

કપાળમાં ચાલ્લો કરવો       Ø   કંઈ ન આપવું (તિરસ્કારના અર્થમાં બોલાય છે )

કપાળે ચોટવું                  Ø    કર્યા કે ભોગવ્યા વિના છૂટકો ન થાય તે

કપાળે લખાવી આપવું       Ø    નિર્માણ થવું સુભાગ્ય થઈ જન્મવું

કપૂરે કોગળા કરવા          Ø   સુખી હોવું, સુખ વૈભવ માણવો,

કબર ખોદવી                  Ø    પોતાને નુકશાન થાય એવું વર્તન કરવું

ખજાને ખોટ ન આવવી      Ø    કંઈ પણ વસ્તુ ન ખૂટવી, અઢળક વસ્તું હોય તે,

ખટકો રાખવો                  Ø   કોઈ પણ કામ પ્રત્યે હંમેશા સતેજ હોય તે

ખડિયા પોટલા બાંધવા      Ø    ઊપડી જવું, ઉંઠાતરી કરવી

ખડી જવું                       Ø    મોરચેથી હટી જવું, કોઈ પણ કામમાં પાછું પડવું

ખણખોદ કરવી               Ø    કોઈની નિંદા કરવી, ધીમીધીમી ગપસપ કરવી તે

ગગન સાથે વાત કરવી     Ø    કરી ન શકાય તેવા કામની તેવી મોટી મોટી વાતો કરવી

ગજ વાગવો                  Ø     યોગ્ય ઠેકાણે યોગ્ય રીતે શક્તિ કામે લાગવી

ગજગજ કૂદવું                Ø     મસ્તીમાં આવવું

ગજવા ભરવા                 Ø     લાંચ આપવી, ખોટા રસ્તેથી મિલ્કત એકઢી કરવી તે

ગજવામાં ઘાલવું             Ø     તુચ્છ ગણી કાઢવું, માન ન આપવું તે

ગજવું જોઈને વાત કરવી    Ø    પોતાની શક્તિ અનુસાર વર્તવું તે,

ઘડાઈને ઠેકાણે આવવું      Ø   સતત કામ કરવાથી અનુભવી બનવું તે

ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં       Ø    સહેજ વારમાં, જોત જોતામાં, પળવારમાં જે કાર્ય થાય તે.

ઘડો ગાગર થવો             Ø    કોઈ નિશ્ચિત ન હોય તેવી બાબતનો નિકાલ થાય તે.

ઘડો ગાગર થવો             Ø    કોઈ નિશ્ચિત ન હોય તેવી બાબતનો નિકાલ થાય તે.

ઘરનો દિવો                   Ø      જેવા વડે ઘરની આબરૂ શોભી રહેતી હોય તે,

ઘરનો દિવો                   Ø      જેવા વડે ઘરની આબરૂ શોભી રહેતી હોય તે,

ઘરનો સ્તંભ                  Ø       જેના આધારે ઘર ચાલતું હોય તે

ઘરનો સ્તંભ                  Ø       જેના આધારે ઘર ચાલતું હોય તે

ચકચક કરવું                  Ø      ઉતાવળે કલબલ કલબલ કરવું તે

ચકચક કરવું                  Ø      ઉતાવળે કલબલ કલબલ કરવું તે

ચકચૂર થવું – બનવું         Ø       બહુ ખાવા-પીવાથી ચાલી ન શકાય તેવું થવું.

ચકચૂર થવું – બનવું         Ø       બહુ ખાવા-પીવાથી ચાલી ન શકાય તેવું થવું.

ચકડોળે ચડવું                Ø        ઉપર-નીચે જવું,

ચકડોળે ચડવું                Ø        ઉપર-નીચે જવું,

ચકલા ચૂંથવા                 Ø         હલકો ધંધો કરવો, કોઈ પણ કામ કરતો પણ તેનું વળતર

ચકલા ચૂંથવા                 Ø         હલકો ધંધો કરવો, કોઈ પણ કામ કરતો પણ તેનું વળતર

ચડી વાગવું                   Ø        બહેકી જવું, મર્યાદા ન માનવી

ચડી વાગવું                   Ø        બહેકી જવું, મર્યાદા ન માનવી

ચડ્યે ઘોડે આવવું           Ø       અતિશય ઉતાવળે ક્યાંક જવું તે,

ચડ્યે ઘોડે આવવું           Ø       અતિશય ઉતાવળે ક્યાંક જવું તે,

ચરણ સેવવા                 Ø       કોઈને વશ થઈ જવું તે, અધીન થઈ સેવા ઉઠાવવી,

ચરણ સેવવા                 Ø       કોઈને વશ થઈ જવું તે, અધીન થઈ સેવા ઉઠાવવી,

જડભરત જેવું                 Ø    એકને એક ઠેકાણે જડવૃત્તિ રાખીને રહેનાર

જડમૂડથી ઉખેડી નાંખવુ     Ø    નિર્મૂળ કરવું, મતલબ કે કોઈ નિશાની ના છોડવી તે

જમ જેવું                         Ø    એક અર્થમાં તેને કોઈનું ના માને તેવું.

જમણો હાથ હોવું              Ø    અંગત મદદ માટે રાખનાર માટે આ શબ્દ વપરાય છે.

ઝટકા પડવા                    Ø     ના ગમતું કામ કરવું પડે ત્યારે આ શબ્દ વપરાય છે.

ઝડતી લઈ નાખવી            Ø      સારી પેઠે ઠપકો આપવો.

ટકા કરવા                      Ø      રોકડી કરવી, ક્યાંકથી ફાયદો થાય તે

ટકાના તેર                     Ø    ગણતરીમાં ન લેવાય એમ માનવા માટે આ શબ્દ છે

ટક્કર ઝીલવી                 Ø      આફતનો સામનો કરવો,

ટપી જવું                        Ø       બીજાથી ચઠિયાતા થવું, હોશીંયાર હોવું તે

ટલ્લે ચડાવવું                 Ø      વાયદા કરવા, રખડાવવું, કોઈ કામ સમયસર ન કરવું

ઠંડા પહોરનું                  Ø      ગપ મારવી, છોલવું એટલે કે મોટી મોટી વાતો કરવી

ઠંડા પાણીએ ન્હાવું         Ø      મોટું નુકશાન જવું તે, અથવા ઠગાઈ જવું,

ઠેકાણે પાડવું                Ø       કોઈનું કાસળ કાઢવું (મારી) નાંખવું,

ઠોકર ખાવી                  Ø       અથડાઈ જવું, કોઈ શિખામણ આપે તેવી ભૂલ કરવી,

ઠોકી બેસાડવું                Ø       કોઈ વાત પરાણે મનાવવી અથવા બંધબેસતી કરવી,

ડખો કરવો                  Ø        નકામી વાત કે કજીયો કરવો, ખોટું લડવું, ઝઘડવું,

ડખો ઘાલવો                Ø         કોઈ વાતમાં વચ્ચે પડીનેવિઘ્નો ઊભા કરવાં.

ડફણાં મારવાં               Ø          ફટકા મારવા, મતલબ કે વધારે પડતું બોલવુ

ડબકા મેલવા               Ø         જાણ્યા વિના બોલવું, કોઈ વાચમાં વચ્ચે બોલવું તે.

ડંકો વડાગવો               Ø        કિર્તિ ફેલાય તેવું કામ કર્યું હોય, કોઈ વાત જાહેર કરવી

ડંફાસ મારવી               Ø        બડાઈ મારવી, મોટી મોટી વાતો કરવી

ઢસરડા કરવા              Ø         ન થાય તેવું કામ હોય તો પણ મરતા મરતા જે કામ કરવું

ઢંઢેરો પીટવો                Ø         ખાનગી વાત જાહેર કરવી, લોકો જાણે તેવું કરવું,

ઢાંકપિછોડો કરવો         Ø         કોઈ વાતને દાબવી અથવા ખાનગી રાખવી,

વડના વાંદરા ઉતારવા        Ø    અટકચાળું હોવું